شورش کردهای ترکیه و تاثیر آن بر روابط خارجی ایران (1307-1310 ه .ش)

کاوه بیات

ناشر: نشر تاریخ ایران

چاپ اول 1374

252 صفحه

این کتاب در هفت بخش و یک ضمیمه است. نویسنده پس از اشاره مختصر به قیام شیخ سعید پیران و سرکوب آن در سال 1925، به تشکیل سازمان “خویبون”  اشاره می کند که نتیجه تصمیمات آن به قیام آرارات به رهبری برویی حسکی تللو (سیاسی) و احسان نوری پاشا (نظامی) منجر شد. وی به تلاش های کردها برای استقلال (خانواده بدرخان) و خودمختاری (شیخ عبدالقادر) پرداخته و کمک نظامی کردها در شکست دادن یونان، جنگ علیه متفقین و علیه انگلیس در قضیه موصل توسط مصطفی کمال را بسیار موثر می داند دلیل نیز آن است مصطفی کمال که با پوشش “برادری” کردها را فریب داد. پس از اشاره به کمک قابل توجه داشناک های ارمنی در تشکیل و تبلیغ برای خویبون و قیام آرارات، نویسنده به شکست های سنگین ارتش ترکیه در طی چند سال می پردازد و با استناد به اسناد آن دوره به اعتراضات شدید ترکیه به ایران اشاره می کند چرا که عملا رویه “بی طرفی” را در پیش گرفته بود. کاوه بیات می‌نویسد برخلاف شایعه سازی ترک ها، نه تنها انگلیسی ها از این قیام حمایت نکردند بلکه تلاش می کردند این قیام بر قیام شیخ محمود برزنجی در عراق نیز تاثیر نگذارد اما اتحاد شوروی سابق در فشار آوردن به ایران برای همکاری با ترکیه و حتی اعزام 600 سوارنظام برای سرکوب، دادن مواد شیمیایی در اختیار چند تکنسین آلمانی برای ساخت بمب در بایزید نقش بسیار مهمی ایفا نمود. نویسنده به تلاش های شیخ احمد بارازنی (عراق) و خاندان حاجو (سوریه) برای کمک به این قیام نیز اشاره می کند که سرانجام موفق نمی شوند.

نویسنده به حکومت ماکو توسط بیات ماکوها می پردازد که 300 خانوار آنها در دوره شاه عباس صفوی از چخور سعد ایروان به ماکو کوچانده شده بودند اما با آمدن رضا خان قدرت را از آنها گرفتند. دولت ایران از کمک ایل جلالی ماکو به قیام در طی سه سال مطلع بود اما همیشه در پاسخ به اعتراضات ترکیه آن را انکار می کرد. پس از فشار ترکیه با حمایت شوروی و خطر اشغال ماکو برای همیشه، ایران موافقت کرد دو مسئله تحدید وتامین مرز را مکمل هم بداند لذا برای نهایی کردن مرز و جلوگیری از بهانه جویی‌های همیشه ترک ها، راه را در آرارات کوچک برای ارتش ترکیه باز کرد. قیام پس از بیست روز سرکوب شد و ترکیه آن منطقه از خاک ایران را نیز پس نداد و سرانجام رضاخان با گرفتن بخش های کمتری در منطقه قطور موافقت کرد آن منطقه سوق الجیشی را به ترکیه واگذار نماید. نویسنده در بخش هایی از کتاب به حمایت ترکیه از اسماعیل آغا سمکو با هدف فشار بر ایران نیز می پردازد.

کاوه بیات به فراز و فرودهای شدید تحدید مرز و بهانه جویی های ترکیه می پردازد که نه تنها خواهان کمک ایران در سرکوب کردها بود بلکه خواهان رفتاری مشابه توسط ایران علیه کردهای خود بود. وی به نقل از احسان نوری پاشا در “وقایع آرارات” نقش منفی یاور فتح الله خان در تصمیم دولت به تبعید ایل جلالی به مناطق مرکزی ایران را مهم می داند. وی عمدا –شاید با هماهنگی ترک‌ها – به عشایر ایل جلالی در تنگه گجوت حمله کرده و طی این حمله و ضدحمله تعدادی نظامی ایران نیز کشته می شوند. این فرمانده در گزارش های خود به عمد می گوید خالد آقا رئیس ایل جلالی قصد داشت با ایل خود به قیام آرارات بپیوندد در حالی که در اصل ترکیه قتل عام دره زیلان را انجام داده، بیش از 40 هزار غیرنظامی را به قتل رسانده، تعدادی نیز فرار کرده و در ییلاق آواجیق به خالد آقا پناه برده بودند. خالد اقا بر اثر بمباران مناطق ییلاق آواجیق توسط ترکیه و در سکوت حکومت رضاخان قصد بازگشت به قشلاق را داشت و یاورفتح الله خان عمدا مانع می شد. این سبب یک رشته درگیری و ارسال گزارش های عمدی و پی در پی می شود و نهایتا دولت مرکزی را متقاعد می کند ایل جلالی برای امنیت مرز خطرناک است. در این راستا و علاوه بر فشار شوروی و ترکیه، دولت اجازه می دهد ترکیه از خاک آن علیه قیام استفاده شود. تصمیم قطعی برای تبعید ایل و بر اساس گزارش‌های منفی را رضاخان دراواسط شهریور 1310 در دیدار از شهر خوی صادر می کند.

نویسنده سهل انگاری های محمدعلی فروغی سفیر وقت ایران در آنکارا، عدم توجه به توصیه های نصرالله خان خلعتبری (اعتلاالملک) –والی سابق کردستان که کردها را خوب می شناخت و توصیه های واقع بینانه ای به دولت می داد و در عین حال تصویری سازی افرادی مانند فروغی علیه کردها را نادرست می خواند – را نیز در سرکوب قیام و از دست رفتن خاک ایران موثر می داند. خلعتبری معتقد بود ترکیه با سرکوب شدید خود سبب شده از این پس کردهای ایران – همانند دوران عثمانی – ابزار فشار آن علیه ایران نشوند و این کارت را از دست داد لذا نباید تسلیم خواسته های آن شد.

پس از شکست این قیام، اسناد و مدارک برجای مانده نشان می دهد 53 نفر از زنان و کوکان قیام کنندگان در دارالتربیه تبریز نگهداری و سران آن نیز به نقاط مختلف تبعید شدند. احسان نوری پاشا به ایران پناهنده شد، به ساوه، یزد و کرمان تبعید شد. حتی چند بار نیز با اجازه ساواک در همایش های کردی در اروپا شرکت نمود. وی “تاریخ ریشه نژادی کرد”، “وقایع آرارت” را نیز به فارسی نوشت. در 29 اسفند 1355 در اثر تصاف یا یک موتورسوار در تهران کشته شد.