سؤز و آد

آد نه دیر؟
آد، هر بیر موجودون وار اولدوغونو گؤستریر. هر بیر وارلیغین آدی نین اولماماسی اونون یوخ اولماسی دئمکدیر. ایلک انسان لارین فیکرینه گؤره بیر شئیین اولماسی اوچون؛ قاباخجادان اونا آد وئرمک لازیم دیر. سومرلردن قاباق هر شئیین آدسیز اولدوغونا اینانیلیر. سومرلر اینایردیلار کی، بیلیک تانریسی اولان «انکی» هر شئیه آدر وئرمیشدیر، بئله جه ده دونیا یارانمیشدیر. سایان- آلتای تورک لری نین فیکریجه کائنات نومیناسینا (آدلاندیرما) یولو ایله یارانمیشدیر. چون آدی اولمایانین، اؤزو ده یوخ حساب اولور.
آذربایجان خالقینا گؤره هر شئیین آدینی دده قورقود وئرمیشدیر. «یاکوت» تورک لری اینانیرلاری کی، آد، اولو آنا طرفیندن وئریلیر. تورک یارانیش افسانه لرینه گؤره آغ آنانین بویروغو ایله اولگئن «یئر یارانسین1» دئمیش، گؤی یارانمیشدیر. سونرا گؤی تانریسی گؤی یارانسسین دئمیش، گؤی یارانمیشدیر. قدیم اساطیری دوشونجه لره گؤره هی شئی آدلاندیرماق لا یارانمیشدیر.یالنیز آددیر کی، اشیا و انسان لار آراسیندا اولان تارازلیغی قورویور. آدین دوز سئچیلمه مه سی هرج – مرج لیییه سبب اولوب، قاریشیق لیغا یول آچا بیلردی. آد ایله وارلیق ایچ –ایچه ساییلیردی. آد وارلیغین ایفاده سی و ماهیتینی یارادیر، وارلیق اؤزو ده اوندا و اونونلا یاشا بیلیر. انسان لار آد ایله طالع آراسیندا قیریلماز علاقه نین اولدوغونا دا اینانمیشلار، اونا گؤره دی بیر شخصه آدی واسطه سیله یاخشی لیق، پیس لیک ائتمک ممکن ساییلیردی.
قدیم ناغیلاردا قهرمانین آدی، اونون روحونون یاشادیغی یئری گؤستریر. قهرمان روحونون یئری گیزلی قالدیغی مدت، یئنیلمز اولور. آدی بللی اولان قهرمانین روحونون یئری بیلینرسه اونون یئنیلمزلییی گئدیر و تسلیم اولور. قدیم تورک لرین آدلاری ملی – اتنیک عادت لرله باغلی اولموشدور. معین یاش مرحله سیندن باشقا دؤره کئچمک، آد آلماقلا ممکن حساب ائدیلیر. آد وئرمک ایله یاراتماق برابر معنادا آگلدیییندن، آدینی گیزلدن، آدینی دییشن شخص ارلیک دن (جهنم اؤلوم دونیاسی حاکیمی) قورونوردو. دده قورقوددا قهرمانا آد وئریلنده بی لر ال لرین قالدیریب دعا ائدیب؛ «بو آد بو ایگیده مبارک اولسون!» دئییردیلر. 
قدیم زمان لار مقدس اولان آدلار گیزلی ساخلانیلیردی. بو آدلارین سس لندیرمه سی قاداغان ایدی. همین آدلاری داشییان وارلیق لار باشقا آدلارلا چاغریلیردی. یاکوت لار، بیر اوغلانین آدینی یای چکیب اوخ آتدیغی زامان وئریردیلر. اینانجا گؤره، آدسیز انسان یوخ حساب اولونور. «شور» تورک لری آراسیندا آدی اولمایان قهرمان آد آلماق ایسته یرکن الینه بیر قاب قیمیز آلیب داغ باشینا چیخیر، اونا آد وئریلمه سینی طلب ائدیرمیش.
آد، انسانی باشقالاریندان آییریر. عینی حالدا انسانین شخصیتینه تاثیر ائده جه یینه اینانیلان سؤزدور. ایلک انسان لار آدین سحیرلی گوجونه اینانیردیلار و جادو و طیلسم اولماماق اوچون آدلارینی اؤزگه لردن گیزلی توتورموشلار. آدین یاشاناجاغینا اینانیردیلار. اودور کی، بابا – ننه لرین، آتا آنالارین آدینی تزه دوغولان اوشاغا وئریردیلر. اوشاق لاری قالماییب تئز اؤلن شخص لر اوشاغا یاشار، اؤلمز، دورسون آدی وئریردیلر کی، او آدین حقیقتی اونلاردا یارانسین (متجلی اولسون). ایلک دؤرلرده انسان لار؛ عزرائیل (آلداچی) جان لارینی آلماسین دئیه، سونرادان آدلارینی دییشیردیلر کی، اونو آلداتسین لار. بعضی ایلکین خالق لاردا اوغلان ارگین لییه (بلوغ) چاتدیغی زمان آدینی دییشیردیلر کی، تزه آدلا تزه حیات قازانسین. آدلار معین مراسم و آئین له وئریلیردی. اسلامیتی قبول ائدن تورک لر؛ اوشاق دوغولاندان 7 گون سونرا اونا آد وئریرلر. بیر آغ ساققال، اوشاغین قولاغینا لذلن دئدیکدن سونرا سئچیلن آدی اوشاغین قولاغینا اذان دئدیکدن سونرا سئچیلن آدی اوشاغین قولاغینا دئییر. سفره آچیلیر، نئچه نفره یئمک وئریلیر. بو مراسیمه «آد قویما» دئییلیر.
«ابدی و اؤلمز حقیقت آدسیزدیر». آد وئرمک بیر شئی خصوصی لشدیرمک اوچون باشلانیش دیر. مشهور تور کولوق عالیم «لازول رازونی» عموم تورک آدلارینی بو ترتیب له وئریر: 1- دزیدراتیو آد: آرزی و نیسگیل له باغلی آدلار: قانتورالی/ دورسون/ باییندور و ... 2- دیسکریپتویر آد: تصویری آدلار. هر بیر موجودون گؤرونوش و ظاهری گؤر کمینه گؤره وئریلن آد: تپه گؤز، قاراگوز، قارا بیرچک و ... 3- مموراتیو آد: خاطره مضمون لو آدلار. معین بیر گون، تاریخی حادثه، بایرام، ایستکلی دوست تانیش، فصیل، آی ، تاریخی شخصیت لر، پیغمیرلر، امام لار، دینی شخصیت لر، قهرمان لار، دونیادان کؤچن عزیزلرین آدینی اؤز اولادیمیزا وئردییمیزده بو آدلاردان فایدالانیریق. بو نوع آدلار، دونیا خالق لاریندا ان چوخ یاییلان آدلاردیر. 4- توتماتیو آد: معین آغاج، حیوان، طبیعت قوه سی، مقدس و یاخود جد حساب ائدیلن وارلیق لاری اولادیمیزا وئردیکده بو نوع آدلاردان فایدالانیریق.