نویسنده: شیخ محمود بن حسین کاشغری

مترجم: دکتر حسین محمدزاده صدیق

624 صفحه

چاپ دوم 1389

ناشر: نشر اختر

شابک: 8-72-8105-964-978

 

 

افتخار نخستین نشر متن «دیوان لغات الترک» نصیب مرحوم احمد رفعت بن عبدالکریم معروف به «معلم رفعت» گردیده است که او، آن را در سال های 1335-1333 ه.ق. در سه جلد در «دارالخلافه العلیه اسلامبول مطبعه عامره» به چاپ رسانید.  این اثر در اصل در یک مجلد گرد آورده شده است، ولی معلم رفعت، به سلیقه ی خود، آن را در سه جلد به چاپ رسانید.

معلم رفعت بیلگه، گذشته از دقت وسواس آمیز در نشر متن دیوان، چند مقاله  ی تحقیقی و توصیفی نیز در این باب نوشت که می توان به دو مورد زیر اشاره کرد:

الف. مقاله ی «تحقیق در تاریخ تالیف دیوان لغات الترک» ، ب. مقاله ی «پیرامون دیباچه ی دیوان لغات الترک».

دیوان لغات الترک در هشت کتاب به شرح زیر، ساختار اصلی و عمده یافته است:

1. کتاب همزه، 2. کتاب سالم، 3. کتاب مضاعف، 4. کتاب مثال، 5. کتاب ذوالثلاثه (سه گانکان)، 6. کتاب ذوالاربعه (چهارگانکان)، 7. کتاب ذوالغنه (غنه داران)، 8. کتاب ذوالساکنین (جمع دو ساکن).

سپس هر کتاب به دو بخش «اسما» و «افعال» تقسیم شده است. در هر دو بخش با توجه به صور و اشکال املای لغات ترکی در آن عصر، نخست لغات دو واجی، سپس سه واجی، چهارواجی، پنج واجی و سرانجام واژه های شش واجی را به ترتیب الفبایی آمده است. در این سازه نگاری، مصنف در هرجا لغات سالم را از غیر سالم جدا کرده و الفاظ مهموز، اجوف، لفیف، مثال، مضاعف و ناقص را نیز جداگانه تنظیم کرده است.

کتاب «دیوان لعات الترک» گنجینه ای از نوع خاص واژه نامه ها با صیغه ی دائره النعارف گونه است، در میان گونه های «لغت نامه» ها و مجموعه های واژه پژوهی، گونه ی فرهنگنامه ای آن است که گستره ی «دانش شناسی» و «علم پژوهی» بر آن سایه افکنده باشد و به نوع دانشنامه ها و دائره المعارف نزدیک گردد، با این ویژگی که «لغت پژوهی» بر آنها سبقت جوید.

از میان دانشنامه های فارسی، می توانم مثلا کتاب «درة التاج لغرة الدباج» اثر خواجه مسعود شیرازی و یا «نفائس الفنون فی عرائس العیون» اثر شمس الدین آملی را مثال بزنم که دانش های روزگار خود را، با اشراف در برگرفته اند، اما «لغت نامه» نیستند، و در مقابل آنها، مثلا لغت نامه ی «برهان قاطع» و یا «فرهنگ آنندراج» و هر واژه نامه و فرهنگ دیگر، فقط ساختار و ماهیت «لغت - معنی» نگاری دارند و فرسنگها از دانشنامه هایی نظیر آنچه یاد کردم، دور هستند. اما «دیوان لغات الترک»، ضمن آنکه یک لغت نامه ی «گسترده» است، ماهیت فرهنگ نامه و دانشنامه ای با تکیه بر همه وجوه «ادب پژوهی» از ریخت شناسی واژگانی، تاریخ ادبیات، فولکلور، گونه شناسی ادبی، واژه پژوهی و ریشه شناسی، ادبیات تطبیقی، دستور زبان توصیفی و مقایسه ای، اسطوره شناسی، جغرافیا، تاریخ و جز آن نیاز دارد. بی جهت نیست که بسیاری از پژوهندگان، آن را «قاموس» نامیده اند. اما، همین عنوان نیز، کافی برای تعریف آن در جهت در برگرفتن همه ی وجوه و جوانب بی حد و حصر محتوای آن نیست. آثاری نظیر «قاموس المحیط مجدالدین فیروزآبادی» و یا «قاموس الاعلام» و یا حتی «قاموس قرآن» گستره ی پژوهشی محدودی دارند که نمی توانند از آن بیرون آیند.