مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمد زاده صدیق

چاپ اول 1392

 300 صفحه

ناشر: نشر اختر

شابک: 8-420-517-964-978

 

درباره ی زندگی، اندیشه ها و آثار حکیم سید ابوالقاسم نباتی، ظاهرا نخستین بار محمد کاظم اسرار تبریزی (1265-حدود 1315 هــ.) در دو کتاب بهجت الشعرا و منظرالاولیا فی قبور عرفا سخن گفته است. پس از شیخ آغا بزرگ تهرانی در الذریعه و مجمد علی تربیت در دانشمندان آذربایجان آگاهی هایی درباره ی وی داده اند. مرحوم فریدون کؤچرلی هم از نخستین کسانی است که پیرامون عقاید و خصائل وی بحث کرده است. بعدها مرحوم مدرس تبریزی در ریحانه الادب، عزیز دولت آبادی در سخنوران آذربایجان، محمد دیهیم در تذکره ی شعرای آذربایجان، ابن یوسف شیرازی در فهرست نسخ خطی مجلس شورای اسلامی و علی اکبر دهخدا در لغت نامه گفته های انان را تکرار کرده اند. در راه تدوین آثار وی، عبدالعلی نصفت (شائق) فیض الله قاسم زاده، میر ابولفضل حسینی (حسرت) و میرعلی منافی خسروشاهی زحمت کشیده اند و دیدگاه های خود را درباره ی زندگی و آثار او بیان داشته اند.

نباتی متخلص به خان چوپان، که تذکره نگاران به سبب وجود مضامین فلسفی و رمز و راز عارفانه در اشعارش، او را درویش مسلک و صوفی مشرب قلمداد کرده اند، به تبلیغ آرمان های آئینی خود می پرداخت.

پژوهندگان معدود زندگی نباتی او را سرگردان میان مذاهب و طرایق صوفیان پنداشته اند. غافل از اینکه نباتی نیز همچون سلف خود نسیمی، در تمام طول عمر، فداکارانه از ایده های وحدت وجودی دفاع می کرد و مبلغ فلسفه و جهان بینی اسلامی آن بود و در زمان خود تا مقام قطب نعمت اللهی ارتقا یافت. کلام های مقدس او را که به زبانی ساده، شیوا و روان و همه فهم در قالب های هجایی سروده هنوز هم دراویش در محافل دینی خود با شور و جذبه ی خاص مذهبی ترنم می کنند.

نباتی در این اشعار، انسان را هم نفس خداوند کائنات می پندارد و خود را «سر هویدا» می داند و انسان را به جستجوی نیکبختی و سعادت و سرور در این جهان فرامی خواند.

نیمی بیش تر از اشعارش حاوی چشم اندازهایی از طبیعت زیبای آذربایجان و تعریف زیبارخان و وصف حیات ساده ی ایلاتی است.

در میان معاصرانش هیچ کدام به اندازه ی او مفتون دامن سرسبز طبیعت نبوده است. 

همه ی قوشما، گرایلی و تجنیسات سیال و روانش را این محتوی شکل می بخشد و تاثیر مستقیم خلاقیت ادبی و واقف در آن به طور بارز و مشخص مشهود است.

نباتی نیز مانند واقف از امکانات نامحدود زبان ترکی آذربایجانی سود می جوید و تشبیهات و تعبیرات دلنشینی از محاورات مردمی برمی گزیند و وارد زبان رسمی و کتبی می کند.

از این رو بیشتر اشعار نباتی شکل ترانه های فولکلوریک به خود گرفته است. مثلا معروف است که ترانه ی مشهور «خان چوپان» در اصل از نباتی است که پس از تسلط روسیه بر قفقاز، از ییلاق کردن به آن سوی ارس بازمانده و اندوه خود را بر آ ریخته است.

نباتی با تاثیرپذیری و (نه تقلید) از واقف، جنبش شعر مکتب واقف را در ایران شکل بخشید و مضامین وصف طبیعت و زندگی عشایری را بر آن افزود و ادبیات آذربایجان را در مسیر واقع گرایی، متکامل و پایدارتر انداخت و توجه شاعران بعدی را به این مکتب خود جلب کرد.