کدام کتاب را برای تعطیلات نوروز بخوانیم؟
این پرسشی بود که سه شنبه هفته گذشته خبرنگار روزنامه اعتماد از من پرسید. من کتاب "کندوکاو در مسائل تربیتی ایران" نوشته زنده یاد صمد بهرنگی را به شما پیشنهاد می کنم. چرا؟اولا به این دلیل که کماکان یکی از معضلات عمده جامعه ایرانی "نظام آموزش و پرورش" است و صمد بهرنگی ۶۰ سال پیش بر روی این معضل انگشت نهاد و چه زیبا آنرا تبیین کرده است. ثانیا نکته مهم در این روایت از آموزش و پرورش شیوه ورود صمد بهرنگی است. او از نقطه نظری ایرانی به مسئله ورود می کند و در همان صفحه نخست مرزبندی نظری خویش را اعلام می دارد و خواننده از همان ابتدا درک می کند که با "متفکری ارگانیک" روبرو است و نه یک مترجم اندیشه های دیگران. ثالثا در این کتاب خواننده با اندیشمندی روبرو است که "افق تاریخی" و "بستر اجتماعی" ایران را معیار ورود به مسائل تربیتی قرار داده است. در پیشگفتار کتاب نویسنده می نویسد
"چندی است که ترجمه و چاپ کتابهای روانشناسی و تربیتی - به ویژه کتابهای آمریکایی- در ایران رونق یافته است. به ظاهر امر خیری است [ولی] در این بحث روشن می کنم ... فایده ای برای فرهنگ ایران نداشته است. صدی نود کتابهای ترجمه شده کتابهای مربیان آمریکایی است و اینها خود کتابشان را برای مردم محیط خود نوشته اند و تجربه های تربیتیشان را هم روی همان دانش آموزان و بچه های محیط خود کرده اند: در مدرسه های مجهز. با شاگردانی که دستکم روزانه یک وعده غذای کامل می خورند و پدر و مادرشان دستکم به یکی از روزنامه ها و مجله های فراوان سرزمینشان مشترک هستند. و هرگز این امر- مثلا برای مدرسه ی ده من و امثال آن- بزرگترین مشکل مدرسه نیست که سقف کلاسها چکه بکند و اداره حاضر نباشد خرج کاهگل را به گردن گیرد" (۱۳۳۶. ۵-۶).
صمد بهرنگی در همان ابتدای روایت خویش از نظام آموزش و پرورش به خواننده می فهماند که مدرسه یک مسئله انضمامی است و برای درک آن نمی توان مواجهه انتزاعی داشت و این موضوعی است که کماکان یقه ما را گرفته است. البته نقدهای بنیان افکن او بر پیکره فهم یوروسنتریک از تعلیم و تربیت در ۶۰ سال پیش و اعتبار آن در زمانه ما، خود نیز از جذابیت های روایت صمد بهرنگی است که بیشتر درباره آن خواهم نوشت.
سید جواد میری
