نگاهی به ادبیات ترکان خراسان

تاریخ زبان و ادبیات ترکی، معمولا در چند سطح مورد مطالعه قرار می گیرد. یک روش تقسیم بندی مراحل تاریخی زبان ترکی بدین شرح می باشد.
1-    در دوران آلتای: در این دوران کلیه زبان های التصاقی یکی بودند.
2-    دوران پروتو تورک: سومریان اولین قوم مشخص پروتو تورک می باشند که 5000 سال قبل پایه های مدنیت نوین جهانی را پایه ریزی کردند. افسانه مشهور قیل قمیش و یا به تعبیری دیگر بیل قامیش چکیده ادبیات سومری و نخستین حماسه ضبط شده جهان می باشد. بسیم آتالای تحقیقی در زبان سومری نموده و نوشته است که 350 کلمه سومری در تورکی امروز وجود دارد. اقوام پروتو تورک ائلام، گوتی، لولوبی، هورری، اورارتو، ماننا، ساکا هر کدام توانسته اند در طی اعصار گذشته بر غنای زبان ترکی باستان بیفزایند.
3-    دوران ترکی اولیه: شامل زبان های ترکی هون، بلغار، پئچه نک و خزر نیز هست که از قبل میلاد تا تاسیس دولت گؤک تورک ادامه داشته است.
4-    دوران تورکی قدیم: زبان ترکی قدیم (ترکی قبل از اسلام) از قرن ششم تا اوایل قرن دهم میلادی است و شامل دوران گوگ تورک ها (ترکان آسمانی) در زمان پادشاهی ینگه خاقان (724-682 م) و ترکان اویغور را می شود. در این دوران ادبیات ترکی در اختیار اوزان ها (قام ها و بخشی ها و آشیق ها) قرار داشت. از این دوران سنگ نوشته های بسیاری بر جای مانده که مهمتری آنها کتیبه ی گول تکین (722 م)، بیلگه خاقان (735 م) و کتیبه تون بوقوق (725-720 م) که مشهور به "اورخون آبیده لری" می باشد. الفبای مخصوص این کتیبه ها به الفبای گؤک تورک مشهور است و در ترکستان کشف و خوانده شده اند.
ترکی اویغوری دنباله ترکی گوگ تورک می باشد که به مرور زمان تغییراتی در آن پیدا شده و آنرا از ترکی قبلی متمایز می سازد. الفبای مشهور اویغوری به مدت چندین قرن در آسیا رایج بوده و با قبول و اشاعه اسلام در میان ترکان، الفبای اویغوری کم کم اهمیت خود را از دست داد و به تدریج جای خود را به خط و الفبای عربی داد.
5-    ترکی میانه: دوران ترکی میانه ( اورتا تورکجه) از قرن دهم تا اوایل قرن شانزدهم میلادی و شامل ترکی مشترک مناطق آسیای میانه و منطقه شربی و غربی است.
ترکی میانه را ترکی کلاسیک و یا ترکی خاقانی یا ترکی کاشغری هم می گویند. ترکی میانه، در حقیقت ادامه ترکی قدیم است، با مختصر تغییراتی که زبان رسمی دولت قره خانلی لار بوده است. در این دوران ترکی نویسی رونق پیدا کرد و ادبیات کلاسیک ترکی و اسلامی برای نخستین بار در خانات شرقی قراخانیان شکل گرفت.
6-    دوره تورکی نوین یا جدید: دوره ترکی جدید از قرن شانزدهم میلادی شروع شده و ادامه دارد. در این دوران حکومت های ترک مهمی نظیر: افشاریان، صفویان، قاجاریان و عثمانی ها توسط ترکان بوجود آمدند.
آثار کلاسیک در دوره ی ترکی میانه مربوط به زمانی هست که هنوز ترکی سلجوقی یا همان ترکی اوغوز از ترکی ترکستان و ترکی ازبکی یا جغتایی و قیچاقی جدا نشده است.
در این دوره به تدریج هر یک از زبان های ترکی وارد شکل مستقل خود شده و ترکی خراسانی و آذربایجانی از ترکی اوغوزی شکل گرفت. اشعار ترکی مولوی، شیاد حمزه، سلطان ولد، یونس امره، دهانی خراسانی و حسن اوغلو اسفراینی، بابا الیاس خراسانی، خواجه علی خوارزمی و کتاب ارزشمند دده قورقود در زمره ادبیات نخستین ترکی جدید محسوب می گردد.
7-    ترکی معاصر: ادبیات و زبان ترکی معاصر تقریبا از عصر انقلاب مشروطیت آغاز می شود. در این عصر ادبیات واقعگرا یا رئالیستی شده و مسائل سیاسی – اجتماعی و همچنین باورها و فرهنگ شفاهی مردم مورد توجه قرار گرفته است. یکی از ویژگی های ترکی نویسی در عصر معاصر، دقت در خود زبان و بکارگیری صحیح دستور و گرامر است. توجه به زبان مادری ترکیو بکارگیری آن در مطبوعات و مراکز علمی – آموزشی به عنوان یکی از مصادیق توجه به توده ها و دغدغه ها و آرمان های آنها در دوران معاصر تلقی می گردد.
در دوره انقلاب مشروطیت توجه به زبان تورکی بیش از پیش نمود پیدا کرده و در روزنامه ها و نشریاتی به زبان تورکی و یا دو زبانه مانند فریاد در اورمیه و فروردین، انجمن و سایر منتشر می شد.
کتاب " نگاهی به ادبیات ترکان خراسان" نوشته ی اسماعیل سالاریان توسط انتشارات تکدرخت منتشر شده است. در بخش های ابتدایی این کتاب، درباره تاریخ ادبیات ترکی اطلاعاتی داده می شود و پس از آشنایی با نحوه سرایش شعر ترکی و انواع قالب آن، به گونه های ادبیات بخشی های خراسان پرداخته شده است. پس از آن، ادبیات و شاعران قدیم و معاصر ترک خراسان معرفی و نمونه هایی از اشعار ترکی آن ها اغلب با الفبای لاتین ترکی همراه با ترجمه داده شده است. امید که این دفتر که در طی چند دهه تحقیق، تدوین شده است، تحفه ای باشد هر چند ناچیز نثار مقدم و باصفای تمامی اقوام ایران خاصه ترکان، ترکمن و همدلان فارس، کرد و غیره که قرن ها باهم زیستن و با هم ماندن را در نهایت صفا و صمیمیت تجربه کرده اند.