داش بابا

کتاب "داش بابا" نوشته پروفسور فریدون آغاسی اوغلو، ترجمه حامد همتی توسط انتشارات ساوالان ایگیدلری منتشر شده است.
در قرون وسطا سنت داش بابا در طول دشت قیپچاک از رود ایرتیش تا رود دونای گسترش یافته و از آن زمان ها نیز توجه سیاحان را به خود جلب کرده بود. البته این سازه های سنگی توجه تاریخ دانان معاصر را هم به خود جلب کرده و تحقیقات زیادی پیرامون آنها صورت گرفته است. در هر صورت هر چند که در مورد منشا و مفهوم داش بابا هنوز تفسیر مشترکی وجود ندارد ولی تعلق آن به اقوام ترک در ادبیات علمی مورد قبول واقع شده است.
این داش باباها که به وسیله ترکان مورد تقدیس واقع شده اند عموما در قبر یا کورگان ها دیده می شوند. البته ساخته های سنگی دوران برنز به صورت داش بابا و داش ننه در دوران های بعدی مثل ساکاها، قیپجاک – کومانها تداوم پیدا می کند و خود سندی است در رابطه با نظریه جدید اورمو که وطن اولیه اقوام ترک را نه در آلتای بلکه در آسیای مقدم می داند.
به طوری که قدیمی ترین داش باباها هم نه در آلتای بلکه در آسیای مقدم پیدا شده است. سپس به وسیله مهاجرت اقوام ترک به آلتای، اروپا، آسیای میانه برده شده اند و در واقع قدمت این سنگ ها در سرزمین های مختلف سندی دال بر وطن اولیه ترکان و مسیر مهاجرت آنها است.
براساس نظریه اورمو آلتای وطن اصلی ترکان نبوده بلکه وطن اولیه آنها آسیای مقدم به حساب می آید و سنت سنگ نیز یکی از صدها مدرک آن است. با توجه به اینکه برای یادگیری سنت سنگ به روش سیستمیک باید عمل شود و نیز از پژوهش تک به تک اجتناب گردد ما نیز در این کتاب از فرهنگ کورگان، دفن مردگان، داش ننه، داش قوج و ... در کنار فرهنگ داش بابا سخن می رانیم.
در آذربایجان سنگ کاری از زمان شروع ایجاد سنگ کاری همگام با انسان های اولیه شروع شده است. در نوشته (وضعیت فعلی مبحث داش باباها و بالبال ها) اثر وسیلوفسکی بیان می شود که با تلاش متخصصان عرصه های مختلف در مورد مفهوم و علل آفرینش داش باباها حتی با نظر به اینک پژوهش های بی شماری صورت گرفته است. مسئله ای به پیچیدگی و مهمی مسئله داش بابا در عرصه باستان شناسی روسیه به ندرت به چشم می خورد.
در کتیبه های ترکان آسمانی نیز که با توجه به معلوماتی که در رابطه با سنت داش بابا داده می شود، آشکار می شود که به مجسمه آن کسی که می میرد بدیز و به کسی که آن را می سازد بدیزچی می گویند. براساس منابع نوشتاری معلوم می شود کول تکین که در سال 731 و فوت کرده بود در مراسم سوگ وی بدیز او نیز آماده بوده است. البته وجود چنان سنتی در میان ترکان را منابع چینی هم ذکر کرده اند. این سنت ها در ساکاها نیز رایج بود که علاوه بر آن وجود  فرهنگ  کورگان و آنتروپولوژی اروپایی آنها اسناد غیر قابل انکار در مورد منشع آنها به میان می گذارد. به قول جواهر لعل نهرو «ساکاها از دسته های بزرگ کوچ رو ترک ها بوده اند»
بعضی ها سنت و فرهنگ داش بابا را به قوم مغول نسبت می دهند. در حالی که به قول کیزلاسلوف مدرکی دال بر گذاشتن مجسمه های سنگی در قبور مغول ها دیده نشده است. حتی نوشته های ترکی بر روی برخی از داش باباها نیز ثابت می کند که این فرهنگ مختص ترکان است. مثل داش باباهایی که در ایالت خاکاس پیدا شده است و مربوط به مرد مسنی است که در ترقیش از سن 26 سالگی در نزد کارخان (قاراخان) وظیفه اش را عهده دار شده است. این نوشته از راست به چپ بدین صورت است: «کارخان ایچرکی بن از گنهآلتی اوتوز یاشیما ارتی بن اولتیم تورگیش ائل ایچینده بگ بم بیتیک»
در زبان ترکی آلتای به داش بابا اسامی نظیر کزرتاش، کزرکیژی تاش، کیژی تاش، کورتی اَیاک تاش، کیژی کورتی اَیاک داش داد می شود. البته قوم مغول نیز از واژه های مانند خون، خوشو، چول استفاده می کنند. در متون علمی روس علاوه بر بالبال از الفاظ بولوان، داش بابا، داش ننه، ایزواَیانیا، استوکان، مامننایا بابا، کامن دوکا استفاده می شود.