اوزان شماره 6

توضیحات

اوزان

ماهنامه فرهنگی – اجتماعی

 شماره 6(بهمن ماه 1398)

• صاحب امتیاز و مدیر مسئول: سید موسی موسوی
• رداکتور و ترتیب ائدن: مهندس علیرضا صرافی

قورولوش

پیشگفتار / 5

تورکمن صحرا متنی باره ده دوشونجه لر/ 9

گیریش / 9

متنین یازیلیش اوسلوبو / 11

متنده راستلاشدیغیمیز بعضی بدیعی خصوصیتلر / 14

بعضی قراماتیک ملاحظه لر / 15

متنین یازیلیش زامانی و یئری حاقیندا / 16

تورکمن صحرا کیتابی نین متنی / 21

تورکمن صحرا متنی چاغداش آذربایجان تورکجه سینده / 67

متنده گئدن بعضی چتین سؤزلرین آچیقلاماسی / 97

özət

Türkəmənsəhra kitabı haqqında düşüncələr

Mətndə gedən bəzi çətin sözlərin açıqlaması

Baş vurulmuş qaynaqlar

پیشگفتار

علیرضا صرافی

اوزان و ادبیات کلاسیک

ماهنامه ‏ی اوزان علیرغم عمر کوتاه شش‏ ماهه‏ ی خود، شاید به اعتبار نام خویش و یا به میمنت همزمانی کشف کتاب ترکمن‏ صحرا و صدور مجوز نشر ماهنامه، تبدیل به مرکز مطالعات قورقودشناسی شده است، چنانکه شماره‏ ی دوم این نشریه که در مهرماه 1398 انتشار یافت، اختصاص به ویژه‏ نامه‏ ی دده ‏قورقود داشت و در آن مقالاتی از اساتید این رشته جناب دکتر حسین محمدزاده صدیق، پروفسور احمد بیجان ارجیلاسون، دکتر رحیم رئیس‏نیا، دکتر خان‏گلدی اونق، دکتر جمال آیرملو، دکتر حسین م. گونئیلی، دکتر حسین فیض ‏الهی وحید و . . . به چاپ رسید.

شماره ‏های سوم و چهارم و پنجم نیز که در یک مجلّد انتشار یافت، اختصاص به کتاب ترکمن‏ صحرای دده‏ قورقود داشت. این مجموعه حاصل یک کار گروهی 20 نفره و با نویسندگی خانم‏ نیگار خیاوی و آقایان دکتر جمال آیرومی، مهندس علیرضا صرافی، دکتر حسین فیض‏ الهی وحید و مهندس ناصر ب. کریمی بود.

اینک کاری از مهندس ابراهیم رفرف در زمینه‌ی کتاب ترکمن‏ صحرای دده ‏قورقود ارائه می‏شود. آقای مهندس رفرف از پژوهشگران برجسته‏ ی زبان و ادبیّات ترکی بوده و تا کنون چندین جلد کتاب و ده‏ها مقاله‌ی ارزشمند در زمینه ‏های فوق از ایشان منتشر شده ‏است، ایشان همچنین از همکاران نشریه‏ ی وزین وارلیق طیّ پانزده سال نهایی انتشار آن بودند که قریب چهار سالی نیز سمت دبیری (سردبیری) آن مجله را عهده‌دار گردیدند. ایشان از جمله نخستین پژوهشگرانی هستند که از تابستان 1398 کار روی کتاب ترکمن‏ صحرای دده ‏قورقود را شروع کردند و هرچند اخیرا نیز نسخه ‏ی پی. دی. اف. آن‌را در اختیار دوستان خود گذاردند، اما در زمینه‏ ی انتشار نسخه فیزیکی اثر باید بگوییم که این بار نیز شانس یار اوزان بود و افتخار آن نصیب این نشریه گردید.

آنچه در صفحات پیش رو می‏خوانید، علاوه بر متن اثر (هم به زبانی که اوزان سروده و هم متن ساده ‏‏شده‏ی آن به زبان معاصر)، شامل یک مقدمه موسوم به «تأملاتی پیرامون متن ترکمن‏ صحرا» و یک لغتنامه است. در مقدمه آن به نکات جالبی که حاصل مداقّه یک نویسنده‏ ی تیزبین است، بر می‏خوریم، از جمله در بیان ظرایف ادبی اثر چنین می خوانیم:

«سجعلر» بعضاً ایچ-ایچه‌دیر. مثلا «آغاییٛلّر یؤروٚسینده بؤری سینسیر» جو٘مله‌سینده بیر طرفدن «یؤرو» و «بؤرو» قافیه تشکیل ائدیرلر، باشقا طرفدن ایسه «یؤروسینده… سینسیر» ترکیبی سس قرینه‌سی یارادیر. «توُمجوقینونگ اوُجینده توٚک توْزاتسه؛ قیناقینوُنگ اوُجینده قان چیلاتسه» میثالیندا، او٘چ نؤوع قافیه یا سس قرینه‌سی گؤروروک: «توُمجوقینونگ اوُجینده»، «تو٘ک توْزاتسه» و «قیناق… قان».

در بحث گرامر  مهندس رفرف به یک نکته ‏ی مهم  دستوری  اشاره می‏کند. در این اثر به برخی از جملات برمی‏خوریم که در نگاه اول درک معنای آن‏ها مشکل است، مهندس رفرف آن جملات را با بهره ‏گیری از مفهوم صفات فعلی معنی می‏کند. لذا ، در صورت توجه به این مقوله‌ی گرامری درک معنی آن‌ها به راحتی میسر می‏شود، از جمله در مثال‏های زیر:

هر قاناتی بیر ار آرشوُن دگوٚلمیدور شاهی شنقار… (هر قانادی بیر آرشین اوْلان شاهی شوُنقار…).

آلتمیش آرشوُن آل قیاده یئر یئرلنوٚر آلا قاپلان (آلتمیش آرشین آل قایادا یئر یئرلنن آلا قاپلان)

آیدیٛن- آقشام دئمیوٚبنی دوٚنده یوْرتر بوُسودکی گزنده قاییٛش دیلّی قوُرد انیگی (دو٘نده یوْرتان)…

یئددی‌لردن آیریلوُبدور اوُج ایٛلدیریم (یئددیلردن آیریلمیش اوُج ایلدیریم)…

آلین- باشه گؤتورنده تاولغالر (آلین- باشا قوْیولان دبیلقه‌لر).

پژوهشگر در ادامه‌ی بحث گرامری مروری به تاریخ تدوین قانون هماهنگی آواهای ترکی می کند و توضیح می دهد که منابع ترکی شناسی باستانی مانند دیوان لغات الترک و کتاب الإدراک و امثال آن، اطلاعات بسیار محدودی در باره این قانون مهم گرامری ترکی ارائه می دهند و در نتیجه، اکثر متون تاریخی ظاهرا بدون لحاظ نمودن قانون هماهنگی و تحت تأثیر شدید املای عربی تدوین یافته اند. ایشان اشاره می کنند که قانون هماهنگی در ترکی پیش از اسلام تا حدودی در کتابت انعکاس داشته است که البته سخن درستی است.

لغتنامه‌ی تنظیمی مهندس رفرف حدود 350 لغت را در بر می‏گیرد که در تنظیم آن به برخی لغتنامه ‏های قدیمی از جمله دیوان لغات الترک، سنگلاخ، کتاب الادراک للسان الأتراک، مقدمة الادب، حلیة الانسان و حلبة اللسان و . . . نیز مراجعه نموده‏اند. باید گفت تعدادی از این لغات در مقایسه با آثاری که پیش از این درباره‏ ی کتاب ترکمن ‏صحرای دده قورقود به چاپ رسیده اند، به گونه ‏ای متفاوت معنا شده‏اند، که بعضاً راه گشاست.

در باره‌ی اسلوب زبانی متن ترکمن صحرا

پژوهشگر درخصوص اسلوب زبانی اثر مانند کلیه‌ی محققان دیگر معتقد است که این اثر به لحاظ زبانشناسی در چهارچوب زبان ترکی آذربایجانی و متمایل به  لهجه‌های جنوبی آن نوشته شده است. به اعتقاد ایشان، ضمن آن که اثر به ترکی آذربایجانی است، در عین حال تحت تاثیر نیرومند ترکی جغتایی نیز قرار دارد.  وی مثال‌های چندی در این خصوص ارائه می‌کند که خاص ترکی جغتایی است و تا جایی پیش می رود که از احتمال نوشته شدن متن ترکمن صحرا در قرن 15 یا 16 در محیط ادبی هرات نیز سخن می راند.

درباره‏ ی شیوه‏ی املای «یاغسا یاغموُر، داشسا چایلار»

پژوهشگر طبعاً در انتقال متن تاریخی به املای اصلی آن وفادار بوده و صرفاً با اضافه نمودن نشانه های دیاکریتیک مخصوص زبان ترکی، سعی در انتقال تلفظ تاریخی کلمات نموده است که به نوبه خود مستلزم بررسی های آواشناختی در متن تاریخی بوده است. باید در نظر گرفت که املای اصلی این نوع متون قدیمی ممکن است انحرافاتی جزئی نسبت به تلفظ واقعی کلمات داشته باشد. اما در بخش هایی که به توضیحات خود پژوهشگر اختصاص دارد، شاهدیم که ایشان پایبندی نسبتاً کاملی به ضوابط اورتوگرافیک دارد و کلمات دخیل را نیز به صورتی نیمه فونتیک انعکاس می دهد. چنانکه در شماره‏ های قبلی اوزان نیز ملاحظه می‏شود، متد املای نوشته ‏های ترکی نشریه اوزان به‏ طور خلاصه چنین است:

1- در نگارش لغات ترکی (غیر دخیل) کلّیه‏ی قواعد مورد پذیرش طیّ کنگره‏ های اورتوگرافی رعایت می‏شود.

2- در نگارش کلمات دخیل (عربی و فارسی و اروپایی) به جز پاره‏ای استثنائات، ملاک املای اورژینال است.

در واقع روش املایی اوزان در چارچوب وظایف کنگره ‏ی اول اورتوگرافی ترکی و یا شیوه‏ ی عمومی مجلّه‏ ی وارلیق طیّ 31 سال از عمر 35 ساله ‏ی اوست. اما شاهدیم که مغایرت هایی جزئی در آیین نگارش صاحب قلمان مختلف وجود دارد، که طبعاً در بستر زمان از میان بر خواهد خاست و همگرایی املایی تحقق خواهد یافت.