توضیحات

تبریز در گرداب سایه ها

(تحولات تبریز در خلال سال های 1345-1326 ه.ش با تاکید بر مطبوعات و اسناد نویافت)

• مولف: امیر چهره گشا
• ناشر: نشر اختر
• چاپ اول 1398
• 392 صفحه
• شابک: 0-240-486-600-978

آذربایجان به خاطر موقعیت جغرافیایی‌اش همواره در طول تاریخ از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. در دورۀ قاجار تهران اگر پایتخت سیاسی ایران بود، دارالسلطنۀ تبریز هم به‌عنوان پایتخت فرهنگی این کشور محسوب می‌شد. تعدد مراکز فرهنگی و نشریات در تبریز خود گواه روشنی بر این مدعاست. تبریز اما به همان اندازه که در دوران قاجار، اعتبار و رونق بالا و بی‌نظیری داشت و از نقش سیاسی و فرهنگی منحصربه‌فرد برخوردار بود و درواقع سرنوشت سیاسی ایران، درگرو این شهر بود، در دوران حکومت پهلوی، به‌شدت مورد کینه و غضب واقع شد و عملاً سیاست‌هایی از طرف رژیم جدید اعمال شد تا تبریز منزوی شده و نتواند در برابر دیکتاتوری پهلوی قد علم کند. نگاه امنیتی به تبریز و آذربایجان باعث افول سرمایه‌گذاری‌ها شد و عملاً مردم در فقر و بدبختی اقتصادی- اجتماعی ایام سپری کردند. پس از وقایع شهریور1320ه.ش و شکستن فضای رعب و وحشت رضاخانی، فضای سیاسی این شهر جانی دوباره گرفت و مبارزات مردم منجر به ظهور فرقۀ دموکرات آذربایجان شد. عمر این حکومت هم بیش از یک سال دوام نیاورد و با سقوط فرقۀ دموکرات، فشارهای شدیدتری به آذربایجانیان از سوی دولت مرکزی وارد شد اما مردمان غیور این خطه از ایران، همواره بعد از سقوط فرقۀ دموکرات نیز در صف اول مبارزه با رژیم پهلوی بودند. در وقایع مربوط به ملی شدن صنعت نفت و دوران نخست‌وزیری دکتر مصدق، نهضت ملی 15 خرداد 1342ه.ش و بالاخره در قیام 29 بهمن 1356ه.ش، تبریزیان پیشگام مبارزه با محمدرضا شاه بودند و نتیجۀ مبارزاتشان به همراه مردم ایران، منجر به سقوط رژیم دیکتاتوری پهلوی شد. اما در کنار این مبارزات نباید از نقش روشنگری مطبوعات غافل شد. مردمان تبریز به خاطر موقعیت استراتژیک این شهر (دروازۀ ورود به اروپا)، مردمانی روشنفکر با افکاری مترقی بودند و انتشار مطبوعات در این روشنگری‌ها نقش بارزی داشت. انتشار نشریاتی چون «وطن یولوندا»، «آذربایجان»، «آزاد ملت»، «آنالار»، «صدای آذربایجان»، «آذر مرد»، «آریا»، «غلبه»، «مهد آزادی»، «توحید افکار»، «فریاد»، «تبریز»، «پیام آذربایجان»، «اراده آذربایجان»، «اختر شمال» و… در این شهر، باعث رشد آگاهی مردم شده و به‌عنوان اصلی‌ترین عامل نهضت‌های مردمی در وقایع پس از شهریور1320ه.ق تا سقوط پهلوی بشمار می‌آیند. در اثر حاضر، بنا به اهمیت تاریخی تبریز در دورۀ موردنظر(1326-1345ه.ش) سعی بر آن است تا به بررسی بخشی از مهم‌ترین رویدادهای این منطقه از منظر مطبوعات پرداخته شود. «بررسی مطبوعات هر دوره بهترین وسیله و روش شناخت مسائل جاری و اوضاع سیاسی- اجتماعی آن دوره است. مورخین و محققین برای تعبیر و تفسیرهای موردنیاز خود طبعاً وسیله‌ای ارزشمندتر از مطبوعات منتشره در هر یک از مقاطع موردبررسی نمی‌شناسند و از نظر بررسی جهش‌های فکری و تغییرات جامعه‌شناسی نیز جز توسل به مطبوعات دورۀ مورد نظر، روشی که منطقی‌تر و قابل‌قبول‌تر باشد نمی‌توان ارائه داد».

با این‌که مطبوعات یکی از منابع مهم در تاریخ‌نگاری محسوب می‌شوند و در بررسی‌ها و مطالعات پژوهشی ایران معاصر این جراید به همۀ شکل‌های متنوع و گوناگون از منابع اصلی و غیرقابل‌انکار بشمار می‌آیند ولی این به معنی پذیرش همۀ محتوا و مطالب آن‌ها نیست، زیرا توجه به نکاتی همچون زودگذر بودن دوره‌های آزادی قلم و اندیشه و سانسور شدید مطبوعات در دوره‌های مختلف و به‌تبع آن انعکاس دگرگونه و واژگونۀ بسیاری از حقایق و واقعیت‌های موجود، دربارۀ مطالب مطبوعات ضروری به نظر می‌رسد. لذا با در نظر گرفتن شرایط فوق، در این اثر سعی بر آن است در خلال مباحث، به فراخور اهمیت مطالب مندرج، با مقایسۀ تطبیقی محتوای کتب چاپی دوره و مندرجات جراید دراین‌باره بحث شود.

اثر حاضر شامل سه فصل است. فصل اول با عنوان «تحولات تبریز در خلال سال‌های1326-1332ه.ش» است که مباحث مندرج در آن عبارت‌اند از: بحران دموکراسی در ایران و آذربایجان مقارن با سالهای1325-1332، سقوط دولت قوام و رقابت دول استعماری درزمینۀ اخذ امتیازات نفتی از ایران، واقعۀ15 بهمن1327ه.ش (ترور شاه در دانشگاه تهران) و پیامدهای آن، جنبش ملی شدن صنعت نفت و پیامدهای آن در تبریز و بازتاب آن در مطبوعات، نخست‌وزیری دکتر مصدق و پیامدهای آن در تبریز و بازتاب آن در مطبوعات، افتتاح هفدهمین دورۀ مجلس شورای ملی و بازتاب آن در مطبوعات آذربایجان و تبریز، قیام30 تیر1331ه.ش و بازتاب آن در مطبوعات آذربایجان و تبریز، کودتای 28 مرداد سال 1332ه.ش و پیامدهای آن در تبریز و بازتاب آن در مطبوعات آذربایجان.

فصل دوم  با عنوان «تحولات تبریز در خلال سال‌های1333-1345ه.ش»، به بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی- فرهنگی تبریز در خلال سال‌های1333 تا 1345ه.ش و بازتاب آن در مطبوعات اختصاص یافته که مباحث مندرج در آن عبارت‌اند از: بررسی اجمالی اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران در خلال سالهای1333 تا 1345ه.ش، انقلاب سفید شاه و مردم و پیامدهای آن، پیامدهای اصلاحت ارضی در آذربایجان و بازتاب آن در مطبوعات آذربایجان و تبریز، قیام خونین15 خرداد1342ه.ش، پیامدهای و بازتاب آن در مطبوعات آذربایجان و تبریز، بررسی اجمالی وجوه اشتراک و افتراق بازتاب اوضاع اجتماعی و فرهنگی تبریز در خلال سال‌های1326ه.ش تا 1345ه.ش در مطبوعات (با تأکید بر مطبوعات آذربایجان).

فصل سوم با عنوان «پیوست‌ها و تصاویر» شامل مطالب جرایدی است که در متن کتاب به‌طور اختصار به آن اشاره شده بود و نیز معرفی مختصر نشریات مورداستفاده به‌صورت پاورقی همراه با تصویر جریدۀ مورد نظر است. همچنین مطالب برخی کتب که در متن بنا به ضرورت بحث، خلاصه‌ای از آن درج شده بود و در پیوست به‌صورت کامل آن مبحث جهت استفاده مخاطبین آورده شده است. در متن کتاب نیز به فراخور مباحث مطرح‌شده، جهت روشن شدن بیشتر زوایای پنهان رویدادها از اسناد بجای مانده استفاده شده است؛ بدین‌صورت که پس از متن تایپی اسناد، تصویر سند در اختیار خواننده قرار می‌گیرد و از ارجاع آن به بخش پیوست‌ها به خاطر ایجاد گسست در ارائۀ مطالب خودداری شده است.

بخش پایانی کتاب با عنوان «منابع پژوهش و فهرست اعلام» به معرفی منابع تحقیق (کتب چاپی، جراید، منابع خارجی، اسناد و سایت‌های اینترنتی) و فهرست اعلام (اشخاص و اماکن) اختصاص داده شده است. ناگفته پیداست که این پژوهش در حد توان نگارنده انجام یافته است و بی‌شک بدون عیب و نقص نخواهد بود. به همین منظور نظرات و پیشنهادهای خوانندگان به موضوعات مطرح‌شده در چاپ‌های بعدی راهگشا خواهد بود. امید است مطالب این کتاب مورد پسند و استفادۀ علاقه‌مندان و پژوهشگران تاریخ قرار بگیرد. در پایان بر خود ضروری می‌دانم از تمام افرادی که در تهیه و تدوین این کتاب  نگارنده را یاری کردند، صمیمانه تشکر کنم:

استاد راهنمای بزرگوارم سرکار خانم دکتر شهرزاد ساسان پور و داوران اثر آقای دکتر عزیز طالعی (دانشگاه اورمیه) و سرکار خانم دکتر منیره کاظمی راشد (دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر)، آقای محمود محمودزاده (کتابخانۀ مرکزی تبریز)، آقایان دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی و حافظی (بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی)، آقایان دکتر علی ططری و علی پویان‌مهر(کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی)، سرکار خانم‌ها فلاح و مراد علیان (آرشیو ملی ایران)، آقایان حسن اسودی و امیر عباس‌پور (مرکز اسناد تبریز)، آقای رفیع سیدی (کتابخانۀ شهریار تبریز)، آقای فرزاد ملازاده محمدی (سرپرست روزنامۀ همشهری در استان آذربایجان‌شرقی)، آقای هادی ارجمندی (طراح جلد)، آقای صمد محمدی آسیابی (مدیریت محترم نشر اختر) و با سپاس ویژه از خانوادۀ عزیزم که تمام تلاش‌های نوشتاری‌ام وامدار صبوری‌هایشان است.

                                                                 امیر چهره‌گشا

                                                                2 اسفند1397- تبریز